Xơ gan cổ trướng

Xơ gan cổ trướng là gì?

Xơ gan cổ trướng là giai đoạn tiến triển nặng của bệnh xơ gan, khi gan bị tổn thương nghiêm trọng và xuất hiện tình trạng tích tụ dịch trong ổ bụng (gọi là cổ trướng). Gan bình thường có nhiệm vụ lọc máu, thải độc và sản xuất nhiều chất quan trọng cho cơ thể. Khi gan bị xơ hóa, chức năng này suy giảm, gây ra rối loạn chuyển hóa và dẫn đến tích nước trong khoang bụng.

Cổ trướng không chỉ là dấu hiệu cho thấy gan bị tổn thương nặng mà còn cảnh báo nguy cơ biến chứng nguy hiểm nếu không điều trị kịp thời. Đây là một tình trạng thường gặp ở giai đoạn cuối của bệnh gan mạn tính.

Mối liên hệ giữa xơ gan và cổ trướng

Xơ gan là quá trình gan bị tổn thương lâu dài do viêm, nhiễm độc hoặc rối loạn chuyển hóa, dẫn đến hình thành mô sẹo thay thế mô gan khỏe mạnh. Khi các mô sẹo này làm cản trở dòng máu qua gan, áp lực trong tĩnh mạch cửa tăng cao (tăng áp lực tĩnh mạch cửa) và gây tràn dịch ra khoang bụng – hình thành cổ trướng.

Ngoài ra, chức năng tổng hợp albumin – một loại protein giúp duy trì áp suất keo trong máu – cũng suy giảm khi gan bị xơ. Thiếu albumin càng làm dịch thoát ra khỏi lòng mạch dễ hơn, khiến cổ trướng ngày càng nặng.

Nguyên nhân gây xơ gan cổ trướng

Viêm gan virus (viêm gan B và C)

Viêm gan virus, đặc biệt là viêm gan B và C mạn tính, là nguyên nhân hàng đầu gây xơ gan tại Việt Nam và nhiều quốc gia châu Á. Các loại virus này gây viêm kéo dài trong tế bào gan, làm tổn thương mô gan theo thời gian. Nếu không được phát hiện và điều trị sớm, viêm gan mạn tính sẽ dần tiến triển thành xơ gan, cổ trướng, thậm chí là ung thư gan.

Lạm dụng rượu bia

Uống rượu bia kéo dài là yếu tố nguy cơ lớn gây nên tổn thương gan do độc tính của cồn. Gan phải làm việc quá sức để chuyển hóa rượu, tạo ra các chất trung gian có hại làm phá hủy tế bào gan. Khi việc tổn thương diễn ra liên tục, gan sẽ hình thành mô sẹo – dẫn đến xơ gan. Tình trạng nghiện rượu không kiểm soát có thể khiến người bệnh xuất hiện cổ trướng ngay cả khi còn trẻ.

Bệnh gan nhiễm mỡ không do rượu (NAFLD)

Ngày càng nhiều người bị xơ gan do gan nhiễm mỡ không do rượu – một tình trạng liên quan đến béo phì, đái tháo đường type 2 và rối loạn lipid máu. Mỡ tích tụ trong gan gây viêm (NASH) và có thể tiến triển thành xơ gan nếu không kiểm soát kịp thời. NAFLD hiện đang là nguyên nhân phổ biến thứ hai gây xơ gan tại nhiều nước phát triển và có xu hướng gia tăng tại Việt Nam.

Tắc mật mạn tính

Tắc nghẽn đường mật kéo dài do sỏi, u hoặc bệnh lý viêm đường mật tự miễn (ví dụ: viêm đường mật tiên phát) cũng là nguyên nhân khiến gan bị tổn thương. Dịch mật ứ đọng không chỉ gây viêm mà còn làm hỏng cấu trúc gan, từ đó dẫn đến xơ hóa và cổ trướng nếu không được điều trị triệt để.

Các nguyên nhân khác

Ngoài các nguyên nhân phổ biến, một số rối loạn di truyền hoặc tự miễn dịch cũng có thể dẫn đến xơ gan cổ trướng. Ví dụ:

• Bệnh Wilson: rối loạn chuyển hóa đồng khiến đồng tích tụ trong gan gây hại tế bào gan.
• Viêm gan tự miễn: hệ miễn dịch tấn công nhầm vào tế bào gan.
• Thiếu hụt alpha-1 antitrypsin, bệnh huyết sắc tố…

Triệu chứng xơ gan cổ trướng

Triệu chứng của cổ trướng

Cổ trướng là dấu hiệu dễ nhận thấy nhất khi xơ gan bước vào giai đoạn mất bù. Người bệnh có thể gặp các biểu hiện sau:

• Bụng to bất thường: Dịch tích tụ trong ổ bụng khiến vòng bụng tăng nhanh, cảm giác bụng căng cứng.
• Cảm giác nặng bụng, đầy hơi: Dịch trong ổ bụng gây chèn ép dạ dày và các cơ quan khác, khiến người bệnh nhanh no, chán ăn.
• Khó thở: Khi dịch cổ trướng quá nhiều, cơ hoành bị đẩy lên, gây khó thở đặc biệt là khi nằm ngửa.
• Phù chân: Dịch thừa không chỉ tích tụ ở bụng mà còn lan xuống hai chân, nhất là vùng mắt cá và bàn chân.

Triệu chứng toàn thân của xơ gan

Ngoài cổ trướng, người bệnh xơ gan còn có nhiều biểu hiện toàn thân khác, phản ánh sự suy giảm chức năng gan:

• Vàng da, vàng mắt: Do nồng độ bilirubin trong máu tăng cao vì gan không chuyển hóa kịp.
• Xuất huyết dưới da: Chấm xuất huyết, dễ bầm tím, chảy máu cam hoặc chảy máu chân răng là dấu hiệu gan không còn tổng hợp đủ yếu tố đông máu.
• Ngứa da: Thường gặp do tích tụ muối mật dưới da.
• Mệt mỏi, sụt cân: Người bệnh thường cảm thấy uể oải, ăn uống kém và giảm cân nhanh chóng.
• Lú lẫn, mất định hướng: Đây là dấu hiệu cảnh báo bệnh não gan, do chất độc như amoniac không được gan lọc thải.

Các biến chứng nguy hiểm của xơ gan cổ trướng

Xơ gan cổ trướng không chỉ là biểu hiện của tổn thương gan nặng mà còn là “cửa ngõ” dẫn đến nhiều biến chứng đe dọa tính mạng nếu không kiểm soát kịp thời.

Viêm phúc mạc do vi khuẩn tự phát (SBP)

Đây là tình trạng nhiễm trùng dịch cổ trướng mà không do nguyên nhân rõ ràng (ví dụ thủng ruột). Người bệnh có biểu hiện sốt, đau bụng, tiêu chảy hoặc nặng bụng nhiều hơn bình thường. SBP có thể gây nhiễm trùng huyết và tử vong nhanh chóng nếu không điều trị kháng sinh sớm.

Xuất huyết tiêu hóa do giãn vỡ tĩnh mạch thực quản

Tăng áp lực tĩnh mạch cửa khiến tĩnh mạch ở thực quản và dạ dày giãn lớn, dễ vỡ. Khi vỡ, người bệnh có thể nôn ra máu đỏ tươi hoặc đi ngoài phân đen. Đây là biến chứng cần cấp cứu ngay vì có thể gây mất máu nhanh, tụt huyết áp, thậm chí tử vong.

Hội chứng gan – thận

Là biến chứng nặng khi gan suy và kéo theo tình trạng suy giảm chức năng thận. Dù không có tổn thương thực thể tại thận, nhưng thận mất khả năng lọc nước và chất thải, dẫn đến giảm tiểu, tăng ure, creatinine trong máu. Tiên lượng rất xấu nếu không điều trị tích cực.

Bệnh não gan

Gan mất khả năng loại bỏ độc tố khiến amoniac và các chất độc tích tụ trong máu, gây ảnh hưởng lên hệ thần kinh trung ương. Biểu hiện gồm: mất định hướng, lú lẫn, nói ngọng, ngủ li bì và trong trường hợp nặng có thể hôn mê gan. Đây là một cấp cứu y khoa.

Ung thư gan

Xơ gan, đặc biệt do viêm gan virus mạn tính, là yếu tố nguy cơ hàng đầu dẫn đến ung thư gan nguyên phát (HCC). Người bệnh có thể không có triệu chứng rõ rệt cho đến khi khối u lớn hoặc di căn. Tầm soát ung thư gan định kỳ là điều bắt buộc với người bị xơ gan.

Chẩn đoán xơ gan cổ trướng

Việc chẩn đoán xơ gan cổ trướng không chỉ dựa vào triệu chứng lâm sàng mà còn cần kết hợp nhiều xét nghiệm và kỹ thuật hình ảnh nhằm đánh giá mức độ tổn thương gan cũng như nguyên nhân gây bệnh.

Khám lâm sàng

Bác sĩ sẽ kiểm tra các dấu hiệu đặc trưng như:

• Bụng to, gõ đục vùng thấp, có sóng vỗ (fluid wave)
• Cổ trướng căng rõ rệt, phù chân
• Dấu hiệu suy gan: vàng da, sao mạch, bàn tay son, xuất huyết dưới da

Siêu âm bụng

Đây là phương pháp cơ bản và phổ biến để:

• Phát hiện dịch cổ trướng
• Đánh giá cấu trúc gan (xơ hóa, gan teo nhỏ)
• Phát hiện giãn tĩnh mạch cửa, u gan hoặc huyết khối

Trong trường hợp nghi ngờ ung thư gan, có thể chỉ định thêm CT scan hoặc MRI bụng để đánh giá chính xác hơn.

Xét nghiệm máu

Một số chỉ số quan trọng giúp đánh giá chức năng gan:

• Men gan (AST, ALT): tăng nhẹ trong xơ gan
• Bilirubin toàn phần, trực tiếp: tăng khi gan không bài tiết được
• Albumin máu: giảm phản ánh chức năng tổng hợp của gan kém
• INR (tỷ lệ prothrombin): tăng cho thấy gan suy giảm khả năng đông máu
• Công thức máu: thường thấy giảm tiểu cầu do tăng áp cửa

Chọc hút dịch cổ trướng

Được chỉ định trong các trường hợp:

• Mới xuất hiện cổ trướng chưa rõ nguyên nhân
• Nghi ngờ nhiễm trùng dịch cổ trướng
• Cổ trướng căng, gây khó thở

Dịch sẽ được phân tích để xác định:

• Tính chất dịch: thấm hay tiết
• Số lượng tế bào, protein, albumin
• Cấy dịch để tìm vi khuẩn (nếu nghi SBP)
• Chỉ số SAAG (Albumin huyết thanh – Albumin dịch cổ trướng) là tiêu chuẩn vàng để phân biệt nguyên nhân do tăng áp cửa hay không.

Xét nghiệm tìm nguyên nhân

Tùy trường hợp, bác sĩ có thể chỉ định thêm:

• HBsAg, anti-HCV: tầm soát viêm gan virus
• Kháng thể tự miễn (ANA, AMA, LKM…): nghi viêm gan tự miễn
• Ceruloplasmin, đồng niệu 24h: chẩn đoán bệnh Wilson
• Xét nghiệm sắt huyết thanh, Ferritin: tầm soát quá tải sắt

Điều trị xơ gan cổ trướng

Việc điều trị xơ gan cổ trướng cần có chiến lược toàn diện, kết hợp giữa việc kiểm soát nguyên nhân gốc, làm giảm triệu chứng và ngăn ngừa biến chứng.

Điều trị nguyên nhân

• Ngừng rượu hoàn toàn: Người bệnh cần tuyệt đối tránh rượu bia dù ở bất kỳ giai đoạn nào của bệnh, bởi rượu là yếu tố làm xơ gan tiến triển nhanh chóng và nặng hơn.
• Điều trị viêm gan virus Viêm gan B: sử dụng thuốc kháng virus như Tenofovir, Entecavir. Viêm gan C: sử dụng phác đồ thuốc DAAs thế hệ mới (Sofosbuvir, Velpatasvir…)
• Kiểm soát gan nhiễm mỡ: Giảm cân khoa học, tập thể dục đều đặn
• Kiểm soát đường huyết, mỡ máu, huyết áp: Hạn chế ăn mỡ động vật, tinh bột tinh chế

Điều trị triệu chứng cổ trướng

• Hạn chế muối: Chế độ ăn nhạt (<2g muối/ngày) là nền tảng giúp hạn chế tích dịch.
• Thuốc lợi tiểu: Spironolactone là thuốc đầu tay (thuốc giữ kali). Furosemide được thêm vào nếu cổ trướng kháng trị.
• Người bệnh cần theo dõi cân nặng và điện giải hằng ngày trong giai đoạn đầu.
• Chọc tháo dịch cổ trướng: Chỉ định khi cổ trướng gây khó thở hoặc kháng thuốc. Sau chọc, có thể truyền albumin để bù đắp áp lực keo, ngăn ngừa suy thận.

Điều trị biến chứng (nếu có)

• Viêm phúc mạc: sử dụng kháng sinh phổ rộng (Cefotaxime, Ceftriaxone)
• Xuất huyết tiêu hóa: nội soi cấp cứu + thuốc cầm máu tĩnh mạch (Octreotide)
• Bệnh não gan: giảm đạm, dùng Lactulose, Rifaximin
• Hội chứng gan – thận: truyền albumin, dùng thuốc vận mạch (Terlipressin)

Các can thiệp đặc biệt

• Đặt shunt cửa – chủ (TIPS): Được chỉ định khi cổ trướng tái phát nhiều lần hoặc kháng trị với thuốc. TIPS giúp giảm áp lực tĩnh mạch cửa bằng cách tạo đường dẫn máu mới.
• Ghép gan: Là phương án điều trị cuối cùng và triệt để với bệnh nhân suy gan mất bù, xơ gan cổ trướng giai đoạn cuối hoặc có biến chứng đe dọa tính mạng.

Chế độ ăn uống và sinh hoạt cho người bệnh xơ gan cổ trướng

Chế độ ăn uống và lối sống đóng vai trò quan trọng trong quá trình điều trị và kiểm soát xơ gan cổ trướng. Việc tuân thủ đúng hướng dẫn dinh dưỡng có thể giúp giảm cổ trướng, ngăn ngừa biến chứng và cải thiện chất lượng sống.

Hạn chế muối trong khẩu phần

• Người bệnh nên giới hạn lượng muối dưới 2g/ngày (~5g muối ăn), tương đương khoảng 1 thìa cà phê nhỏ.
• Tránh các thực phẩm chế biến sẵn như: xúc xích, mì ăn liền, đồ hộp, dưa muối, nước tương, mắm.

Chế độ nước uống hợp lý

• Nếu có phù nhiều hoặc natri máu thấp, cần giới hạn lượng nước (thường <1,5 lít/ngày).
• Theo dõi lượng nước tiểu và cân nặng mỗi ngày để điều chỉnh phù hợp.

Kiểm soát lượng đạm (protein)

• Người bệnh chưa có bệnh não gan nên duy trì lượng đạm khoảng 1–1,2g/kg/ngày, ưu tiên đạm thực vật hoặc đạm dễ tiêu như cá, trứng.
• Nếu có dấu hiệu bệnh não gan, cần giảm đạm tạm thời và thay thế bằng acid amin chuỗi nhánh (BCAA) khi cần thiết.

Bổ sung vitamin và khoáng chất

• Gan tổn thương thường dẫn đến thiếu hụt các vitamin tan trong dầu (A, D, E, K) và vi chất như kẽm, magie.
• Nên bổ sung dưới sự chỉ định của bác sĩ, không tự ý dùng thực phẩm chức năng.

Tuyệt đối không sử dụng rượu bia

• Rượu là chất độc trực tiếp với gan, có thể đẩy nhanh quá trình xơ hóa và làm cổ trướng nặng thêm.
• Cần kiêng rượu hoàn toàn, kể cả ở giai đoạn sớm của bệnh.

Hoạt động thể chất phù hợp

• Tập thể dục nhẹ nhàng như đi bộ, yoga hoặc đạp xe giúp cải thiện tuần hoàn và nâng cao thể trạng.
• Tránh gắng sức khi có cổ trướng lớn hoặc đang điều trị nội trú.

Phòng ngừa xơ gan và cổ trướng

Phòng ngừa luôn hiệu quả hơn điều trị, đặc biệt với các bệnh mạn tính như xơ gan. Dưới đây là các biện pháp giúp giảm nguy cơ mắc bệnh và ngăn ngừa tiến triển thành cổ trướng.

Tiêm phòng viêm gan B

• Viêm gan B là nguyên nhân phổ biến gây xơ gan và ung thư gan.
• Người lớn chưa nhiễm virus cần xét nghiệm và tiêm phòng đầy đủ 3 mũi.

Tầm soát và điều trị sớm viêm gan virus

• Khám sức khỏe định kỳ để phát hiện viêm gan B/C sớm, điều trị kịp thời ngăn ngừa biến chứng.
• Người đang điều trị viêm gan cần tuân thủ tuyệt đối phác đồ của bác sĩ.

Hạn chế bia rượu

Ngừng uống rượu nếu có yếu tố nguy cơ, đặc biệt là người có gan nhiễm mỡ, viêm gan virus hay tiền sử bệnh gan trong gia đình.

Kiểm soát các bệnh chuyển hóa

• Điều trị tốt các bệnh lý như: tiểu đường, tăng mỡ máu, béo phì – vốn là nguyên nhân nền của gan nhiễm mỡ và xơ gan.
• Ăn uống khoa học, vận động đều đặn là cách phòng ngừa hiệu quả.

Tránh dùng thuốc hại gan và chất độc gan

• Không tự ý dùng thuốc giảm đau, thuốc nam không rõ nguồn gốc.
• Hạn chế tiếp xúc với hóa chất độc hại như thuốc trừ sâu, dung môi công nghiệp nếu không có bảo hộ.

Câu hỏi thường gặp (FAQ)

Xơ gan cổ trướng có chữa khỏi được không?

Xơ gan cổ trướng là giai đoạn mất bù, không thể phục hồi hoàn toàn. Tuy nhiên, nếu phát hiện sớm và điều trị đúng cách, người bệnh vẫn có thể kiểm soát triệu chứng, ngăn ngừa biến chứng và sống lâu dài.

Người bị xơ gan cổ trướng sống được bao lâu?

Tiên lượng phụ thuộc vào nguyên nhân, mức độ tổn thương gan, biến chứng đi kèm và mức độ tuân thủ điều trị. Với chăm sóc y tế tốt, một số bệnh nhân có thể sống thêm nhiều năm. Ghép gan là lựa chọn kéo dài sự sống cho trường hợp phù hợp.

Xơ gan cổ trướng có lây không?

Xơ gan không lây, nhưng nguyên nhân gây ra nó có thể lây, như viêm gan B và C. Người khỏe mạnh nên tiêm phòng và tránh tiếp xúc với máu hoặc dịch cơ thể của người nhiễm virus.

Có nên dùng thuốc nam để điều trị xơ gan cổ trướng không?

Hiện chưa có bằng chứng khoa học rõ ràng về hiệu quả của thuốc nam trong điều trị xơ gan. Nhiều loại thuốc nam không rõ nguồn gốc có thể gây độc cho gan và làm bệnh nặng hơn. Nên tham khảo ý kiến bác sĩ trước khi dùng bất kỳ sản phẩm nào.

Khi nào cần ghép gan?

Ghép gan được chỉ định khi gan suy nặng, không đáp ứng điều trị nội khoa, có biến chứng nặng như hôn mê gan, hội chứng gan – thận, hoặc ung thư gan trong giới hạn ghép.