Rối loạn ám ảnh cưỡng chế (OCD)

Rối loạn ám ảnh cưỡng chế (OCD) là gì?

Rối loạn ám ảnh cưỡng chế (Obsessive-Compulsive Disorder, viết tắt là OCD) là một rối loạn tâm thần đặc trưng bởi những suy nghĩ ám ảnh không mong muốn (obsessions) và hành vi cưỡng chế lặp đi lặp lại (compulsions). Những suy nghĩ này thường gây lo âu quá mức, khiến người bệnh phải thực hiện các hành động cưỡng chế nhằm giảm bớt sự căng thẳng. Ví dụ, người mắc OCD có thể lo sợ quá mức về sự nhiễm bẩn và liên tục rửa tay dù tay họ hoàn toàn sạch. 

Nguyên nhân gây rối loạn ám ảnh cưỡng chế (OCD)

Yếu tố di truyền

Nghiên cứu chỉ ra rằng yếu tố di truyền đóng vai trò quan trọng trong sự phát triển OCD. Những người có người thân trực tiếp mắc OCD có nguy cơ cao hơn bị rối loạn này. Một số gene liên quan đến chức năng của não bộ, đặc biệt là các gene điều chỉnh chất dẫn truyền thần kinh, được cho là góp phần vào cơ chế bệnh sinh.

Ảnh hưởng của chất hoá học trong não

Serotonin, một chất dẫn truyền thần kinh chịu trách nhiệm điều chỉnh tâm trạng, cảm xúc và hành vi, có vai trò quan trọng trong OCD. Sự rối loạn trong chức năng serotonin, đặc biệt ở các vùng não như vỏ não trước và hạch nền, được coi là yếu tố góp phần quan trọng. Điều này giải thích tại sao các loại thuốc tăng cường serotonin, như SSRI, thường được sử dụng trong điều trị OCD.

Yếu tố môi trường

Những yếu tố môi trường, như trải qua các sự kiện căng thẳng, chấn thương tâm lý hoặc nhiễm trùng thần kinh, có thể kích hoạt hoặc làm nặng thêm các triệu chứng OCD. Các nghiên cứu cũng chỉ ra rằng những thay đổi trong cuộc sống hoặc áp lực lớn, như mất người thân hoặc thay đổi công việc, có thể là tác nhân gây bệnh ở những người có yếu tố nguy cơ tiềm ẩn.

Triệu chứng rối loạn ám ảnh cưỡng chế (OCD)

Ám ảnh

Ám ảnh là những suy nghĩ, hình ảnh hoặc xung động không mong muốn, lặp đi lặp lại, gây cảm giác lo âu và khó chịu. Những ý nghĩ này thường không phù hợp với thực tế và khiến người bệnh cảm thấy bất lực trong việc kiểm soát.

Ví dụ phổ biến bao gồm:

• Lo sợ quá mức về sự nhiễm bẩn hoặc vi trùng.
• Ý nghĩ gây hại cho bản thân hoặc người khác dù không mong muốn.
• Suy nghĩ ám ảnh về sự hoàn hảo, đối xứng, hoặc trật tự.

Cưỡng chế

Cưỡng chế là các hành động hoặc nghi thức được lặp đi lặp lại nhằm giảm bớt sự lo lắng gây ra bởi suy nghĩ ám ảnh. Dù người bệnh nhận thức rằng hành vi này không hợp lý, họ vẫn không thể ngừng lại.

Ví dụ phổ biến bao gồm:

• Rửa tay quá mức.
• Kiểm tra nhiều lần để đảm bảo an toàn (như kiểm tra khóa cửa, bếp ga).
• Sắp xếp đồ vật theo một trật tự nhất định, không chấp nhận sự thay đổi.

OCD có thể làm gián đoạn nghiêm trọng đến hiệu suất làm việc và học tập. Người bệnh dễ bị phân tâm bởi các suy nghĩ ám ảnh hoặc mất nhiều thời gian cho các hành vi cưỡng chế. Trong quan hệ xã hội, sự lo âu thường trực khiến họ né tránh các tình huống giao tiếp, dẫn đến cảm giác cô lập.

Chẩn đoán rối loạn ám ảnh cưỡng chế (OCD)

Theo Sổ tay chẩn đoán và thống kê bệnh tâm thần (DSM-5), để được chẩn đoán OCD, người bệnh cần có:

• Suy nghĩ ám ảnh: Gây ra lo âu đáng kể và không thể kiểm soát.
• Hành vi cưỡng chế: Lặp lại và tiêu tốn nhiều thời gian (hơn 1 giờ mỗi ngày), gây ảnh hưởng đáng kể đến cuộc sống.
• Các triệu chứng không được giải thích bởi các rối loạn tâm thần khác hoặc tác động của thuốc/hoá chất.

Phân biệt với các rối loạn tâm thần khác

• Rối loạn lo âu: Tập trung vào lo lắng về tương lai, trong khi OCD liên quan đến ám ảnh và cưỡng chế hiện tại.
• Rối loạn trầm cảm: Không có hành vi cưỡng chế đặc trưng như OCD.
• Hội chứng Tourette: Có thể bao gồm hành vi lặp lại nhưng không gắn liền với lo âu ám ảnh.

Biến chứng của rối loạn ám ảnh cưỡng chế (OCD)

Nếu không được điều trị, OCD có thể dẫn đến:

• Trầm cảm: Do cảm giác bất lực và mất kiểm soát.
• Rối loạn giấc ngủ: Khó ngủ hoặc mất ngủ do các suy nghĩ ám ảnh.
• Rối loạn ăn uống: Ở một số trường hợp, người bệnh phát triển mối quan tâm không lành mạnh đối với thực phẩm hoặc cách ăn uống.

Điều trị rối loạn ám ảnh cưỡng chế (OCD)

Điều trị bằng thuốc

Thuốc đóng vai trò quan trọng trong việc kiểm soát triệu chứng OCD, đặc biệt khi kết hợp với liệu pháp tâm lý. Các thuốc thường được sử dụng bao gồm:

• Thuốc ức chế tái hấp thu serotonin có chọn lọc (SSRI): Như fluoxetine, sertraline và escitalopram, giúp điều chỉnh sự mất cân bằng serotonin trong não, giảm ám ảnh và cưỡng chế.
• Các thuốc khác: Trong một số trường hợp khó điều trị, bác sĩ có thể xem xét bổ sung thuốc chống loạn thần thế hệ mới để tăng hiệu quả.

Tâm lý trị liệu

• Liệu pháp nhận thức hành vi (CBT): Tập trung vào thay đổi các suy nghĩ tiêu cực và hành vi cưỡng chế. Đây là phương pháp tiêu chuẩn vàng trong điều trị OCD.
• Kỹ thuật phơi nhiễm - ngăn phản ứng (ERP): Bệnh nhân được hướng dẫn đối mặt với các tình huống gây ám ảnh mà không thực hiện hành vi cưỡng chế. Qua thời gian, kỹ thuật này giúp giảm dần lo âu.

Phòng ngừa & giảm nguy cơ mắc OCD

• Xây dựng môi trường sống tích cực: Giảm thiểu căng thẳng và xung đột trong gia đình.
• Giáo dục về tâm lý học: Hiểu biết về OCD giúp phát hiện sớm các triệu chứng bất thường.
• Phát hiện sớm & can thiệp kịp thời: Các nghiên cứu chỉ ra rằng can thiệp sớm giúp giảm nguy cơ phát triển OCD thành rối loạn mãn tính. Khi nhận thấy các dấu hiệu đầu tiên của ám ảnh hoặc cưỡng chế, việc tìm đến chuyên gia tâm lý để thảo luận là rất quan trọng.

Kết luận

Rối loạn ám ảnh cưỡng chế (OCD) có thể được kiểm soát hiệu quả nhờ vào sự kết hợp giữa thuốc, tâm lý trị liệu và hỗ trợ từ cộng đồng. Bằng cách trang bị kiến thức, kỹ năng và sự đồng cảm, người bệnh và gia đình có thể cùng nhau vượt qua thách thức này, tạo dựng một cuộc sống chất lượng hơn.