Sốt xuất huyết

Sốt xuất huyết là gì?

Sốt xuất huyết là một căn bệnh truyền nhiễm cấp tính do virus Dengue gây ra, lây truyền chủ yếu qua muỗi vằn Aedes aegypti. Loài muỗi này thường hoạt động mạnh vào sáng sớm và chiều tối. Bệnh thường khởi phát đột ngột với sốt cao, mệt mỏi, đau nhức cơ thể và có thể dẫn đến các biến chứng nguy hiểm nếu không được theo dõi và điều trị kịp thời.

Ở Việt Nam và nhiều quốc gia nhiệt đới khác, sốt xuất huyết vẫn là một vấn đề đáng lo ngại. Mùa mưa tạo điều kiện thuận lợi cho muỗi sinh sôi, khiến số ca mắc có xu hướng tăng cao mỗi năm. Do đó, việc nhận biết sớm triệu chứng và phòng ngừa bệnh là vô cùng quan trọng để bảo vệ sức khỏe cộng đồng.

Nguyên nhân gây sốt xuất huyết

Thủ phạm gây sốt xuất huyết là virus Dengue, thuộc nhóm flavivirus, với bốn chủng huyết thanh khác nhau: DEN-1, DEN-2, DEN-3 và DEN-4. Điều quan trọng cần nhớ là khi đã mắc một chủng, bạn sẽ miễn dịch với chủng đó vĩnh viễn, nhưng vẫn có thể mắc lại với các chủng khác. Tái nhiễm có thể làm tăng nguy cơ sốt xuất huyết nặng hoặc sốc Dengue.

Virus Dengue lây sang người qua vết đốt của muỗi cái Aedes aegypti. Khi muỗi hút máu từ người bệnh, virus sẽ nằm trong tuyến nước bọt của nó và có thể truyền sang người khỏe mạnh khi đốt. Thời gian ủ bệnh thường từ 4 đến 10 ngày, sau đó virus sẽ nhân lên nhanh chóng trong máu, gây ra các triệu chứng đặc trưng.

Muỗi Aedes thường đẻ trứng và sinh sản ở những nơi có nước đọng như chậu cây, vỏ lon, lốp xe cũ và chúng đặc biệt ưa thích môi trường đô thị. Khả năng sinh sản nhanh cùng thói quen đốt người vào ban ngày khiến muỗi Aedes trở thành tác nhân chính gây bùng phát dịch sốt xuất huyết.

Triệu chứng của sốt xuất huyết

Triệu chứng sốt xuất huyết thường xuất hiện đột ngột và diễn tiến qua các giai đoạn. Ban đầu, người bệnh có thể sốt cao liên tục (39-40°C), kèm theo đau đầu dữ dội, đặc biệt ở trán và sau hốc mắt. Cảm giác đau mỏi toàn thân, đau khớp và cơ cũng rất phổ biến, khiến bệnh nhân kiệt sức.

Sau vài ngày sốt, bạn có thể thấy buồn nôn, chán ăn và nổi ban đỏ trên da. Ban có thể lan rộng hoặc chỉ tập trung ở tay, chân và ngực. Một số người bệnh còn cảm thấy nóng rát hoặc ngứa nhẹ khi ban xuất hiện.

Cần đặc biệt lưu ý rằng bệnh có thể chuyển sang giai đoạn nguy hiểm mà không có dấu hiệu rõ ràng. Các triệu chứng cảnh báo bao gồm chảy máu chân răng, chảy máu cam, nôn ra máu, đi cầu phân đen hoặc các dấu hiệu mất nước như môi khô, tiểu ít, lừ đừ. Nếu không được xử lý kịp thời, người bệnh có nguy cơ rơi vào tình trạng sốc Dengue – một biến chứng cực kỳ nghiêm trọng có thể đe dọa tính mạng.

Các giai đoạn của bệnh sốt xuất huyết

Sốt xuất huyết diễn tiến qua ba giai đoạn rõ rệt, mỗi giai đoạn đều cần được theo dõi sát sao để đưa ra quyết định điều trị phù hợp và giảm thiểu nguy cơ biến chứng.

Giai đoạn sốt (2-3 ngày đầu)

Đây là giai đoạn đầu tiên, khi người bệnh sốt cao liên tục, kèm theo đau đầu, đau cơ, buồn nôn và nổi ban nhẹ. Dù biểu hiện giống cảm cúm thông thường, nhưng đây là lúc virus Dengue đang nhân lên mạnh mẽ. Nếu không theo dõi kỹ, bệnh có thể chuyển sang giai đoạn nguy hiểm rất nhanh.

Giai đoạn nguy hiểm (ngày thứ 4 đến ngày thứ 6)

Thường bắt đầu khi người bệnh đã hết sốt hoặc sốt nhẹ. Đây là thời điểm dễ chủ quan nhất nhưng lại là lúc các biến chứng có thể xảy ra, đặc biệt là hiện tượng thoát huyết tương – nguyên nhân gây trụy mạch, sốc Dengue. Ngoài ra, bệnh nhân có thể chảy máu bất thường (chân răng, mũi, tiêu hóa), tiểu ít, lừ đừ hoặc đau bụng dữ dội. Đây đều là những dấu hiệu cảnh báo cần nhập viện ngay lập tức.

Giai đoạn hồi phục (từ ngày thứ 7 trở đi)

Nếu người bệnh vượt qua được giai đoạn nguy hiểm, cơ thể sẽ bước vào giai đoạn hồi phục. Lúc này, dịch trong cơ thể bắt đầu được tái hấp thu, mạch và huyết áp ổn định trở lại. Tuy nhiên, nếu được truyền dịch quá mức ở giai đoạn trước, bệnh nhân có thể gặp tình trạng thừa dịch, gây phù phổi hoặc suy hô hấp. Do đó, việc theo dõi sát sao ngay cả trong giai đoạn hồi phục cũng rất quan trọng.

Biến chứng nguy hiểm của sốt xuất huyết

Dù đa số các trường hợp sốt xuất huyết có thể tự hồi phục, nhưng nếu không được phát hiện và xử lý kịp thời, bệnh có thể dẫn đến nhiều biến chứng nghiêm trọng, thậm chí đe dọa tính mạng.

Biến chứng nguy hiểm nhất là sốc Dengue, thường xảy ra vào ngày thứ 4 đến ngày thứ 6 của bệnh, khi người bệnh bắt đầu giảm sốt. Sốc Dengue là do hiện tượng thoát huyết tương mạnh, làm giảm thể tích tuần hoàn, dẫn đến tụt huyết áp, mạch nhanh nhẹ, chân tay lạnh, lừ đừ, tiểu ít. Nếu không được truyền dịch kịp thời, người bệnh có thể tử vong nhanh chóng.

Một biến chứng đáng lo ngại khác là xuất huyết nặng, biểu hiện qua chảy máu chân răng, chảy máu cam, kinh nguyệt kéo dài bất thường hoặc nghiêm trọng hơn là xuất huyết tiêu hóa với dấu hiệu nôn ra máu, đi cầu phân đen. Ở trẻ nhỏ, tình trạng này có thể khó nhận biết hơn, vì vậy phụ huynh cần cảnh giác khi thấy trẻ lừ đừ, mệt mỏi bất thường hoặc quấy khóc liên tục.

Ngoài ra, trong giai đoạn hồi phục, nếu bệnh nhân được truyền dịch quá mức khi bị sốc, có thể dẫn đến phù phổi cấp, gây khó thở, giảm oxy máu và nguy cơ suy hô hấp. Một số trường hợp hiếm gặp còn ghi nhận biến chứng tổn thương gan, viêm não hoặc viêm cơ tim. Do đó, việc theo dõi sát sao các dấu hiệu lâm sàng và xét nghiệm máu trong suốt quá trình điều trị là cực kỳ quan trọng để hạn chế tối đa rủi ro.

Chẩn đoán sốt xuất huyết

Để chẩn đoán sốt xuất huyết, không chỉ dựa vào các triệu chứng lâm sàng mà còn cần phải có xác nhận từ các xét nghiệm chuyên sâu. Trong những ngày đầu, bệnh dễ bị nhầm lẫn với cảm cúm, sốt siêu vi hoặc các bệnh nhiễm trùng khác. Vì vậy, việc phát hiện sớm qua xét nghiệm là yếu tố then chốt giúp phân biệt sốt xuất huyết và xử trí kịp thời khi bệnh trở nặng.

Ở giai đoạn cấp tính (1-3 ngày đầu), bác sĩ có thể chỉ định xét nghiệm NS1 antigen – một xét nghiệm nhanh giúp phát hiện kháng nguyên virus Dengue. Phương pháp này có độ nhạy cao, cho kết quả trong vài giờ và giúp chẩn đoán sớm. Ngoài ra, xét nghiệm PCR cũng được dùng để xác định chủng virus Dengue nhưng thường chỉ có ở các cơ sở y tế chuyên sâu.

Từ ngày thứ 4 trở đi, xét nghiệm kháng thể IgM và IgG được sử dụng để đánh giá phản ứng miễn dịch của cơ thể. Sự hiện diện của kháng thể IgM thường cho thấy bệnh đang ở giai đoạn tiến triển, trong khi IgG tăng cao thường liên quan đến nhiễm trùng thứ phát hoặc tái nhiễm.

Bên cạnh các xét nghiệm virus học, bác sĩ còn chỉ định xét nghiệm công thức máu, đặc biệt là theo dõi số lượng tiểu cầu và hematocrit. Trong sốt xuất huyết, tiểu cầu thường giảm dần từ ngày thứ 3-4 và có thể xuống rất thấp trong giai đoạn nguy hiểm. Đồng thời, chỉ số hematocrit tăng cao cho thấy tình trạng cô đặc máu do thoát huyết tương – đây là dấu hiệu cảnh báo cần can thiệp y tế ngay lập tức.

Điều trị sốt xuất huyết

Hiện tại, sốt xuất huyết chưa có thuốc điều trị đặc hiệu. Vì vậy, nguyên tắc điều trị chủ yếu là theo dõi sát triệu chứng, bù dịch kịp thời và kiểm soát các biến chứng nguy hiểm. Hầu hết bệnh nhân có thể được điều trị ngoại trú nếu tình trạng nhẹ và được theo dõi đúng cách tại nhà, nhưng những ca nặng cần nhập viện để đảm bảo an toàn tính mạng.

Trong giai đoạn đầu, người bệnh cần nghỉ ngơi hoàn toàn, uống nhiều nước, đặc biệt là các loại dung dịch điện giải như oresol, nước dừa, nước cháo loãng hoặc nước hoa quả tươi. Mục tiêu là bù lại lượng dịch mất do sốt và ngăn ngừa tình trạng cô đặc máu. Bạn có thể dùng thuốc hạ sốt như paracetamol đúng liều để kiểm soát nhiệt độ cơ thể, nhưng tuyệt đối không dùng aspirin hoặc ibuprofen vì có thể làm tăng nguy cơ chảy máu.

Khi bệnh chuyển sang giai đoạn nguy hiểm (thường từ ngày thứ 4 trở đi), việc điều trị tập trung vào theo dõi sát dấu hiệu sốc và xuất huyết. Tại các cơ sở y tế, bác sĩ sẽ căn cứ vào chỉ số hematocrit, tiểu cầu và huyết áp để quyết định truyền dịch tĩnh mạch. Truyền dịch đúng chỉ định và liều lượng là yếu tố sống còn để tránh suy tuần hoàn hoặc phù phổi do thừa dịch.

Sau giai đoạn nguy hiểm, bệnh nhân bước vào giai đoạn hồi phục. Lúc này, việc giảm truyền dịch, theo dõi tiểu lượng và triệu chứng phù là rất quan trọng. Dù đã hết sốt, người bệnh vẫn cần được nghỉ ngơi thêm vài ngày và tái khám để đảm bảo các chỉ số huyết học trở về bình thường.

>> Xem thêm: Cách chăm sóc bệnh nhân sốt xuất huyết tại nhà

Phòng ngừa sốt xuất huyết

Vì hiện tại chưa có vắc-xin phòng sốt xuất huyết được áp dụng rộng rãi tại Việt Nam, biện pháp hiệu quả nhất để phòng bệnh vẫn là kiểm soát muỗi truyền bệnh và ngăn ngừa bị muỗi đốt. Việc phòng ngừa cần được thực hiện đồng bộ ở cả cấp độ cá nhân và cộng đồng, đặc biệt trong mùa mưa – thời điểm muỗi Aedes phát triển mạnh.

Đầu tiên, mỗi người cần chủ động tránh bị muỗi đốt bằng cách mặc quần áo dài tay, ngủ màn kể cả ban ngày, sử dụng kem chống muỗi hoặc vợt điện. Nên ưu tiên ngủ trong phòng có lưới chống muỗi hoặc điều hòa để hạn chế môi trường sống của muỗi vằn. Trẻ nhỏ và người già – những đối tượng dễ bị biến chứng – cần được bảo vệ kỹ hơn, đặc biệt vào sáng sớm và chiều tối, khi muỗi hoạt động mạnh nhất.

Về mặt môi trường, việc diệt lăng quăng (bọ gậy) và loại bỏ nơi sinh sản của muỗi là cực kỳ quan trọng. Bạn cần đậy kín tất cả các dụng cụ chứa nước, thau chậu, bể nước; thay nước bình hoa thường xuyên; thu gom và tiêu hủy các vật dụng phế thải như lon bia, vỏ chai, lốp xe cũ để tránh đọng nước. Các chiến dịch phun hóa chất diệt muỗi tại cộng đồng nên được triển khai đều đặn, đặc biệt ở những khu vực có ca bệnh.

Đồng thời, mỗi người nên chủ động theo dõi các biểu hiện nghi ngờ của bản thân và người thân như sốt cao đột ngột, mệt mỏi, chảy máu bất thường để đến cơ sở y tế sớm nhất có thể. Việc phát hiện và điều trị sớm không chỉ giảm biến chứng mà còn góp phần hạn chế lây lan trong cộng đồng.

Những hiểu lầm thường gặp về sốt xuất huyết

Sốt xuất huyết là bệnh phổ biến tại Việt Nam, nhưng nhiều người vẫn mắc phải những hiểu lầm nguy hiểm khi chăm sóc và điều trị. Việc hiểu đúng về bệnh sẽ giúp nâng cao hiệu quả phòng ngừa và hạn chế tối đa các biến chứng nghiêm trọng.

Một trong những quan niệm sai lầm phổ biến là cho rằng chỉ cần hạ sốt là bệnh sẽ khỏi. Thực tế, sốt chỉ là một phần của diễn tiến bệnh, trong khi nguy hiểm thực sự lại đến từ hiện tượng thoát huyết tương và giảm tiểu cầu, thường xảy ra sau khi cơn sốt đã lui. Vì vậy, việc ngừng theo dõi sau khi hết sốt là rất nguy hiểm, bởi người bệnh có thể đột ngột chuyển nặng mà không có dấu hiệu cảnh báo rõ ràng.

Một hiểu lầm khác là lạm dụng truyền dịch tại nhà hoặc truyền dịch sớm không có chỉ định. Truyền dịch không đúng cách có thể gây phù phổi cấp, suy tim, đặc biệt ở trẻ em và người già. Việc truyền dịch chỉ nên thực hiện khi có chỉ định của bác sĩ và được theo dõi chặt chẽ tại cơ sở y tế.

Ngoài ra, nhiều người tin rằng có thể tự điều trị bằng thuốc đông y hoặc các mẹo dân gian, ví dụ như uống nước lá tía tô, ăn đu đủ để tăng tiểu cầu. Tuy những biện pháp này có thể hỗ trợ phần nào trong quá trình hồi phục, nhưng hoàn toàn không thay thế được việc thăm khám và điều trị y khoa chính thống. Bỏ qua thời điểm vàng trong điều trị có thể khiến bệnh tiến triển nhanh và khó kiểm soát.

Cuối cùng, một số người vẫn nhầm tưởng mỗi người chỉ bị sốt xuất huyết một lần trong đời. Trên thực tế, virus Dengue có 4 chủng huyết thanh khác nhau (DEN-1 đến DEN-4), và nếu nhiễm chủng khác sau lần đầu, nguy cơ sốc Dengue và biến chứng nặng sẽ cao hơn.

Hiểu đúng về sốt xuất huyết, từ triệu chứng đến cách phòng và điều trị là cách tốt nhất để bảo vệ sức khỏe bản thân và gia đình, đặc biệt trong mùa dịch bùng phát.